میرزاحیدرعلی بن جعفر حاجبشیرازیحاجب شیرازی، میرزا حیدرعلی، شاعر، صوفی و هنرمند سده سیزدهم و چهاردهم است. ۱ - تولداو در روستای کناره، از توابع مرودشت، به دنیا آمد. [۱]
محمدعلی عبرت نائینی، تذکره مدینةالادب، ج۲، ص۷۶۶، چاپ عکسی تهران ۱۳۷۶ش.
[۲]
محمدحسین رکن‌زاده آدمیت، دانشمندان و سخن‌سرایان فارس، ج۲، ص۱۷۷، تهران ۱۳۳۷ـ۱۳۴۰ش.
برقعی [۳]
محمدباقر برقعی، سخنوران نامی معاصر ایران، ج۲، ص۱۰۴۰، قم ۱۳۷۳ش.
سال تولد او را ۱۲۷۱، و رکن‌زاده آدمیت [۴]
محمدحسین رکن‌زاده آدمیت، دانشمندان و سخن‌سرایان فارس، ج ۲، ص ۱۷۷، تهران ۱۳۳۷ـ۱۳۴۰ش.
شهرت وی را مرودشتی آورده است.۲ - شغل پدرپدرش، میرزا جعفر، از مشایخ سلسله ذهبیه و نقاش و قلمدان‌ساز بود. [۵]
محمدعلی عبرت نائینی، تذکره مدینةالادب، ج۲، ص۷۶۶، چاپ عکسی تهران ۱۳۷۶ش.
شرح زندگی حاجب و پدرش درهم آمیخته شده است.۳ - تحصیلحاجب در جوانی با پدرش به شیراز رفت و علوم ادبی و نقاشی را در آن‌جا فراگرفت. [۶]
محمدحسین رکن‌زاده آدمیت، دانشمندان و سخن‌سرایان فارس، ج۲، ص۱۷۷، تهران ۱۳۳۷ـ۱۳۴۰ش.
پس از چندی به خورموج رفت و از محضر محمدخان، دانشمند و شاعر دشتستانی، متخلص به دشتی، شعر و ادب آموخت. [۷]
محمدعلی عبرت نائینی، تذکره مدینةالادب، ج۲، ص۷۶۶، چاپ عکسی تهران ۱۳۷۶ش.
[۸]
محمدحسین رکن‌زاده آدمیت، دانشمندان و سخن‌سرایان فارس، ج۲، ص۱۷۷، تهران ۱۳۳۷ـ۱۳۴۰ش.
عبرت نائینی، دوست و معاشر حاجب، گفته است که با زبانهای عربی، ترکی، روسی و فرانسه آشنایی داشت. [۹]
محمدعلی عبرت نائینی، نامه فرهنگیان، ج۱، ص۴۰۳، چاپ عکسی تهران ۱۳۷۷ش.
در مقدمه نسخه خطی دیوان حاجب [۱۰]
حیدرعلی بن جعفر حاجب شیرازی، دیوان، ص ۲، نسخه خطی کتابخانه (ش ۱) مجلس شورای اسلامی، ش ۹۴۵۸.
[۱۱]
حیدرعلی بن جعفر حاجب شیرازی، دیوان، ص ۶۱، نسخه خطی کتابخانه (ش ۱) مجلس شورای اسلامی، ش ۹۴۵۸.
آشنایی وی با زبان انگلیسی نیز تأیید شده است.حاجب پس از وفات محمدخان دشتی در ۱۲۹۸، به شیراز بازگشت. ۴ - انتخاب شغلزندگیاش همچون پدر از راه قلمدان‌سازی و نقاشی می‌گذشت. [۱۲]
محمدحسین رکن‌زاده آدمیت، دانشمندان و سخن‌سرایان فارس، ج۲، ص۱۷۷، تهران ۱۳۳۷ـ۱۳۴۰ش.
او تذهیب، میناکاری و خطاطی نیز می‌دانست. [۱۳]
حیدرعلی بن جعفر حاجب شیرازی، دیوان، مقدمه، ص ۳، نسخه خطی کتابخانه (ش ۱) مجلس شورای اسلامی، ش ۹۴۵۸.
[۱۴]
محمدعلی عبرت نائینی، نامه فرهنگیان، ج۱، ص۴۰۳، چاپ عکسی تهران ۱۳۷۷ش.
۵ - وصیت پدربه نوشته عبرت نائینی، [۱۵]
محمدعلی عبرت نائینی، نامه فرهنگیان، ج۱، ص۴۰۳، چاپ عکسی تهران ۱۳۷۷ش.
حاجب و پدر میان‌سالش به تهران رفتند. [۱۶]
محمدحسین رکن‌زاده آدمیت، دانشمندان و سخن‌سرایان فارس، ج۲، ص۱۷۷، تهران ۱۳۳۷ـ۱۳۴۰ش.
[۱۷]
محمدباقر برقعی، سخنوران نامی معاصر ایران، ج۲، ص۱۰۴۰، قم ۱۳۷۳ش.
در آن‌جا نیز به قلمدان‌سازی و نقاشی مشغول بودند که پدر حاجب درگذشت و بنابه وصیتش، در صحن امامزاده زید (واقع در بازار تهران) دفن شد. [۱۸]
محمدعلی عبرت نائینی، تذکره مدینةالادب، ج۲، ص۷۶۶، چاپ عکسی تهران ۱۳۷۶ش.
[۱۹]
محمدعلی عبرت نائینی، نامه فرهنگیان، ج۱، ص۴۰۳، چاپ عکسی تهران ۱۳۷۷ش.
[۲۰]
محمدحسین رکن‌زاده آدمیت، دانشمندان و سخن‌سرایان فارس، ج۲، ص۱۷۸، تهران ۱۳۳۷ـ۱۳۴۰ش.
[۲۱]
حسن امداد، سیمای شاعران فارس در هزار سال، ج۱، ص۶۶۰، (تهران) ۱۳۷۷ش.
۶ - کسوت درویشیحاجب پس از مرگ پدر دست از کار کشید و به کسوت درویشی درآمد و در خیابان جلیل‌آباد (خیام) تهران، در حجره‌ای در کاروان‌سرای قنبر سیبیلو، منزل گزید. [۲۲]
محمدعلی عبرت نائینی، تذکره مدینةالادب، ج۲، ص۷۶۶، چاپ عکسی تهران ۱۳۷۶ش.
[۲۳]
محمدعلی عبرت نائینی، نامه فرهنگیان، ج۱، ص۴۰۳، چاپ عکسی تهران ۱۳۷۷ش.
[۲۴]
حیدرعلی بن جعفر حاجب شیرازی، دیوان، ج۱، ص۱۴، چاپ مهدی آصفی، تهران ۱۳۷۲ش.
۷ - صله قصیدهحاجب قصایدی در مدح امین‌السلطان، از وزرای قاجار (متوفی ۱۳۲۵)، و کامران‌میرزا، پسر ناصرالدین شاه، سروده است و از آن دو صله‌هایی گرفته است. [۲۵]
محمدعلی عبرت نائینی، تذکره مدینةالادب، ج ۲، ص ۷۶۶، چاپ عکسی تهران ۱۳۷۶ش.
[۲۶]
محمدحسین رکن‌زاده آدمیت، دانشمندان و سخن‌سرایان فارس، ج۲، ص۱۷۷، تهران ۱۳۳۷ـ۱۳۴۰ش.
۸ - معاشرت با سید جمال‌الدین اسدآبادیدر ۱۳۱۳، در پی قتل ناصرالدین شاه، حاجب به سبب معاشرت با سید جمال‌الدین اسدآبادی و میرزا رضا کرمانی، تحت تعقیب قرار گرفت و به کامران‌میرزا پناه برد. [۲۷]
محمدعلی عبرت نائینی، تذکره مدینةالادب، ج۲، ص۷۶۶، چاپ عکسی تهران ۱۳۷۶ش.
۹ - ارادت مردم تهرانوی در اواخر عمر در زمینی در نزدیکی دروازه دولت بنایی ساخت [۲۸]
محمدعلی عبرت نائینی، تذکره مدینةالادب، ج۲، ص۷۶۶، چاپ عکسی تهران ۱۳۷۶ش.
و مشهور است که بسیاری از مردم تهران به وی ارادت می‌ورزیدند. [۲۹]
حسن امداد، سیمای شاعران فارس در هزار سال، ج۱، ص۶۵۹ـ۶۶۰، (تهران) ۱۳۷۷ش.
برخی منابع [۳۰]
محمدباقر برقعی، سخنوران نامی معاصر ایران، ج۲، ص۱۰۴۰، قم ۱۳۷۳ش.
[۳۱]
محمدحسین رکن‌زاده آدمیت، دانشمندان و سخن‌سرایان فارس، ج۲، ص۱۷۷، تهران ۱۳۳۷ـ۱۳۴۰ش.
[۳۲]
حسن امداد، سیمای شاعران فارس در هزار سال، ج۱، ص۶۵۹، (تهران) ۱۳۷۷ش.
۱۰ - اعمال ملامتگونهبه سبب خلط زندگی حاجب و پدرش، حاجب را از درویشان ذهبیه دانسته‌اند، اما این انتساب، به سبب اعمال ملامتی‌گونه حاجب، که مخالف روش ذهبیه بود، درست نیست. حاجب با افرادی با عقاید متفاوت معاشرت می‌کرد و برخی از درویشان بی‌سلسله، از جمله درویشان عجم و خاکساریه که به مصرف بنگ شهرت داشتند، گرد او جمع می‌شدند. این معاشرتها و همچنین اعمال شبیه به رفتار ملامتیه از جمله نگهداری سگ در محل زندگی‌اش، باعث شد که به فسق و فجور معروف شود. [۳۳]
محمدعلی عبرت نائینی، تذکره مدینةالادب، ج۲، ص۷۶۶، چاپ عکسی تهران ۱۳۷۶ش.
[۳۴]
محمدعلی عبرت نائینی، نامه فرهنگیان، ج۱، ص۴۰۳، چاپ عکسی تهران ۱۳۷۷ش.
[۳۵]
آئین قلندری: مشتمل بر چهار رساله در باب قلندری، خاکساری، ج۱، ص۷۰، فرقه عجم و سخنوری، چاپ ابوطالب میرعابدینی و مهران افشاری، تهران: فراروان، ۱۳۷۴ش.
[۳۶]
نورالدین مدرسی چهاردهی، خاکسار و اهل حق، ج۱، ص۱۱، تهران ۱۳۶۸ش.
۱۱ - سال درگذشتحاجب در ۱۳۳۴ درگذشت و در اقامتگاهش، که به «حاجبیه» مشهور گردید، به خاک سپرده شد. [۳۷]
محمدعلی عبرت نائینی، تذکره مدینةالادب، ج۲، ص۷۶۶، چاپ عکسی تهران ۱۳۷۶ش.
[۳۸]
محمدباقر برقعی، سخنوران نامی معاصر ایران، ج۲، ص۱۰۴۰، قم ۱۳۷۳ش.
۱۲ - خاکساریهمشهور است حاج مطهر علیشاه، که بعدآ قطب سلسله خاکساریه شد، از جانب پیرخود مأمور شد که از عراق به اقامتگاه حاجب برود و به وضع درویشان لاابالی‌ای که در آن‌جا تجمع می‌کردند رسیدگی کند. او به ایران آمد و خانقاه خاکساریه را در همان محل بنا نهاد. [۳۹]
مهران افشاری، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، تهران، مصاحبه، ۴ تیر ۱۳۸۱.
۱۳ - دیوان حاجبنسخهای از دیوان حاجب به خط خود او در کتابخانه مجلس موجود است. [۴۰]
محمدعلی عبرت نائینی، نامه فرهنگیان، ج۱، ص۴۰۳، چاپ عکسی تهران ۱۳۷۷ش.
این نسخه حدود صد صفحه دارد و شامل غزلیات، قطعات، رباعیها، مثنوی‌ها (ساقی‌نامه) و مفردات شاعر است.حاجب علاوه بر اشعاری با درون‌مایه عرفانی و در مشرب فقر و درویشی، شعرهای بسیاری با مضامین تاریخی و اجتماعی و اخلاقی دارد، از جمله درباره صلح دوستی و نفرت از جنگ ، [۴۱]
حیدرعلی بن جعفر حاجب شیرازی، دیوان، ص ۳۱، نسخه خطی کتابخانه (ش ۱) مجلس شورای اسلامی، ش ۹۴۵۸.
[۴۲]
حیدرعلی بن جعفر حاجب شیرازی، دیوان، ص ۴۳، نسخه خطی کتابخانه (ش ۱) مجلس شورای اسلامی، ش ۹۴۵۸.
[۴۳]
حیدرعلی بن جعفر حاجب شیرازی، دیوان، ص ۴۸، نسخه خطی کتابخانه (ش ۱) مجلس شورای اسلامی، ش ۹۴۵۸.
[۴۴]
حیدرعلی بن جعفر حاجب شیرازی، دیوان، ص ۵۲، نسخه خطی کتابخانه (ش ۱) مجلس شورای اسلامی، ش ۹۴۵۸.
[۴۵]
حیدرعلی بن جعفر حاجب شیرازی، دیوان، ص ۵۷، نسخه خطی کتابخانه (ش ۱) مجلس شورای اسلامی، ش ۹۴۵۸.
حکم مظفرالدین شاه، درباره نکشتن بره در قصاب‌خانه‌ها، [۴۶]
حیدرعلی بن جعفر حاجب شیرازی، دیوان، ص ۳۹، نسخه خطی کتابخانه (ش ۱) مجلس شورای اسلامی، ش ۹۴۵۸.
به توپ بستن مجلس به فرمان محمدعلی شاه، [۴۷]
حیدرعلی بن جعفر حاجب شیرازی، دیوان، ص ۹۹، نسخه خطی کتابخانه (ش ۱) مجلس شورای اسلامی، ش ۹۴۵۸.
فاصله طبقاتی در جامعه [۴۸]
حیدرعلی بن جعفر حاجب شیرازی، دیوان، ص ۴۲، نسخه خطی کتابخانه (ش ۱) مجلس شورای اسلامی، ش ۹۴۵۸.
و توجه به قانون و منافع قانون مداری. [۴۹]
حیدرعلی بن جعفر حاجب شیرازی، دیوان، ص ۲۷ـ۲۸، نسخه خطی کتابخانه (ش ۱) مجلس شورای اسلامی، ش ۹۴۵۸.
به نظر می‌رسد حاجب از اولین کسانی بوده که از غزل برای بیان مضامین اجتماعی استفاده وسیعی کرده است. غزلهای دیگر او، بیشتر به تأسی از شعرای سبک عراقی، به‌ویژه حافظ ، سروده شده است. [۵۰]
حیدرعلی بن جعفر حاجب شیرازی، دیوان، ص ۵۱، نسخه خطی کتابخانه (ش ۱) مجلس شورای اسلامی، ش ۹۴۵۸.
وی چند ساقی‌نامه و مُغَنّی‌نامه در بحر متقارب دارد که از لحاظ ادبی استوار و زیبا هستند. [۵۱]
حیدرعلی بن جعفر حاجب شیرازی، دیوان، ص ۹ـ۲۰، نسخه خطی کتابخانه (ش ۱) مجلس شورای اسلامی، ش ۹۴۵۸.
دیوان حاجب بارها به صورت ناقص و مغلوط چاپ شده است، از جمله چاپ مهدی آصفی. [۵۲]
حیدرعلی بن جعفر حاجب شیرازی، دیوان، چاپ مهدی آصفی، تهران ۱۳۷۲ش.
۱۴ - تخلصشاعران شیرازی دیگری هم متخلص به حاجب بوده‌اند که از جمله مهم‌ترین آن‌ها آقایادگار، شاعر قرن دوازدهم است. در این‌که تخلص آقایادگار حاجب یا حاجت بوده در منابع اختلاف وجود دارد [۵۳]
عبدالرسول خیامپور، فرهنگ سخنوران، ج۱، ص۲۳۶، تهران ۱۳۶۸ش.
ولی قراین موجود، بر تخلص «حاجت» تأکید می‌کنند. [۵۴]
لطفعلی بن آقاخان آذربیگدلی، آتشکده آذر، ج۱، ص۳۷۷، چاپ جعفر شهیدی، چاپ افست تهران ۱۳۳۷ش.
[۵۵]
محمدمظفر حسین بن محمد یوسفعلی صبا، تذکره روز روشن، ج۱، ص۱۸۹، چاپ محمدحسین رکن‌زاده آدمیت، تهران ۱۳۴۳ش.
[۵۶]
احمد دیوان‌بیگی، حدیقةالشعراء، ج۱، ص۴۰۴، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۶۴ـ۱۳۶۶ش.
[۵۷]
رضاقلی بن محمدهادی هدایت، مجمع‌الفصحا، ج ۲، بخش ۱، ص ۲۰۷، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۳۶ـ۱۳۴۰ش.
وی از مصاحبان لطفعلی بیگ آذرِ بیگدلی، شاعر و تذکره‌نویس معروف ، بود و رباعی مشهوری در مدح درویش مجید طالقانی، خوش‌نویس و شاعر معاصرش، دارد. [۵۸]
لطفعلی بن آقاخان آذربیگدلی، آتشکده آذر، ج۱، ص۳۷۷، چاپ جعفر شهیدی، چاپ افست تهران ۱۳۳۷ش.
[۵۹]
رضاقلی بن محمدهادی هدایت، مجمع‌الفصحا، ج ۲، بخش ۱، ص ۲۰۷، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۳۶ـ۱۳۴۰ش.
به‌نوشته اختر، [۶۰]
احمد بن فرامرز اختر، تذکره اختر، ج۱، ص۵۴، ج ۱، چاپ عبدالرسول خیامپور، تبریز ۱۳۴۳ش.
شمار ابیات دیوان او حدودآ پنج‌هزار بیت بوده‌است.آقایادگار در۱۱۸۵، هنگام بازگشت از حج ، درگذشت و در شیراز به خاک سپرده شد. [۶۱]
احمد بن فرامرز اختر، تذکره اختر، ج۱، ص۵۴، ج ۱، چاپ عبدالرسول خیامپور، تبریز ۱۳۴۳ش.
۱۵ - فهرست منابع(۱) لطفعلی بن آقاخان آذربیگدلی، آتشکده آذر، چاپ جعفر شهیدی، چاپ افست تهران ۱۳۳۷ش. (۲) آئین قلندری: مشتمل بر چهار رساله در باب قلندری، خاکساری، فرقه عجم و سخنوری، چاپ ابوطالب میرعابدینی و مهران افشاری، تهران: فراروان، ۱۳۷۴ش. (۳) احمد بن فرامرز اختر، تذکره اختر، ج ۱، چاپ عبدالرسول خیامپور، تبریز ۱۳۴۳ش. (۴) مهران افشاری، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، تهران، مصاحبه، ۴ تیر ۱۳۸۱. (۵) حسن امداد، سیمای شاعران فارس در هزار سال، (تهران) ۱۳۷۷ش. (۶) محمدباقر برقعی، سخنوران نامی معاصر ایران، قم ۱۳۷۳ش. (۷) حیدرعلی بن جعفر حاجب شیرازی، دیوان، نسخه خطی کتابخانه (ش ۱) مجلس شورای اسلامی، ش ۹۴۵۸. (۸) حیدرعلی بن جعفر حاجب شیرازی، دیوان، چاپ مهدی آصفی، تهران ۱۳۷۲ش. (۹) عبدالرسول خیامپور، فرهنگ سخنوران، تهران ۱۳۶۸ش. (۱۰) احمد دیوان‌بیگی، حدیقةالشعراء، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۶۴ـ۱۳۶۶ش. (۱۱) محمدحسین رکن‌زاده آدمیت، دانشمندان و سخن‌سرایان فارس، تهران ۱۳۳۷ـ۱۳۴۰ش. (۱۲) محمدمظفر حسین بن محمد یوسفعلی صبا، تذکره روز روشن، چاپ محمدحسین رکن‌زاده آدمیت، تهران ۱۳۴۳ش. (۱۳) محمدعلی عبرت نائینی، تذکره مدینةالادب، چاپ عکسی تهران ۱۳۷۶ش. (۱۴) محمدعلی عبرت نائینی، نامه فرهنگیان، چاپ عکسی تهران ۱۳۷۷ش. (۱۵) نورالدین مدرسی چهاردهی، خاکسار و اهل حق، تهران ۱۳۶۸ش. (۱۶) رضاقلی بن محمدهادی هدایت، مجمع‌الفصحا، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۳۶ـ۱۳۴۰ش. ۱۶ - پانویس
۱۷ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «میرزاحیدرعلی بن جعفر حاجب‌شیرازی»، شماره۵۶۴۶. رده‌های این صفحه : تراجم | شاعران فارسی
|